Ενέργεια, περιβάλλον και εσωτερική αγορά αλληλένδετα προβλήματα

(Άρθρο του Γιάννη Βογιατζάκη, μηχανολόγου-ηλεκτρολόγου, πρ. διευθυντή Μελετών-Κατασκευών Έργων Μεταφοράς ΔΕΗ, που δημοσιεύτηκε στην «Αυγή» στις 12.2.2007)

Η θέση της Ευρώπης είναι ιδιαίτερα δύσκολη λόγω της μεγάλης εξάρτησης της από εισαγόμενα ορυκτά καύσιμα. Η διένεξη μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, γύρω από το αέριο με το οποίο η πρώτη τροφοδοτεί τη δεύτερη, αλλά και πρόσφατα μεταξύ Ρωσίας και Λευκορωσίας, ήταν μια δυσάρεστη αφύπνιση για την Ευρώπη, που εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το ρωσικό αέριο.

Εξ άλλου η ενεργειακή και περιβαλλοντική κρίση βρίσκει τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης με μειωμένες τις εφεδρείες του ηλεκτρικού συστήματος, λόγω της αποχής από επενδύσεις που παρατηρείται μετά την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας.

Η μερική διακοπή του ηλεκτρικού ρεύματος στις 4 Νοεμβρίου σε Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ελβετία, Ολλανδία, Βέλγιο, Ισπανία, Πορτογαλία –μόλις αποσοβήθηκε γενική διακοπή– ήρθε να επιβεβαιώσει τη σταδιακή εξάντληση των υφιστάμενων περιθωρίων ασφάλειας.

Ανεπάρκεια ισχύος, άνοδος των τιμών

Λίγο πριν τη διακοπή, η εταιρεία συμβούλων Capgemini –θιασώτης κατά τα άλλα των απελευθερωμένων αγορών– στην ετήσια έκθεση του Ευρωπαϊκού Παρατηρητήριου των Αγορών Ενέργειας προειδοποιεί ότι η Ευρώπη απειλείται, περισσότερο από ποτέ, από διακοπές στην ηλεκτροδότηση, σε περιόδους μεγάλης κατανάλωσης. Η ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης έχει διαταραχθεί. Τα περιθώρια ισχύος μειώνονται και δεν είναι αρκετά για να αντιμετωπίσουν έκτακτες καταστάσεις, μεγάλα κρύα ή μεγάλους καύσωνες ή απώλειες κάποιων στοιχείων του συστήματος. Η Ελλάδα, όπου η ΔΕΗ αποκλείσθηκε με νόμο από την κατασκευή νέων μονάδων, ενώ οι ιδιώτες δεν έχουν μέχρι σήμερα καλύψει το κενό, αναφέρεται μεταξύ των χωρών που το 2005 είχαν αρνητικό περιθώριο ασφάλειας ισχύος.

Η έκθεση διαπιστώνει ότι η μεγάλη άνοδος των τιμών δεν αποτέλεσε αρκετό κίνητρο για να γίνουν επενδύσεις που είναι από τη φύση τους βαριές και επικίνδυνες και επισημαίνεται ο κίνδυνος δημιουργίας ολιγοπωλίων.

Εξ άλλου οι βιομηχανικοί καταναλωτές στη Γαλλία που εγκατέλειψαν τα ρυθμιζόμενα τιμολόγια της EDF (γαλλική ΔΕΗ), αφού επέτυχαν αρχικά μείωση του τιμολογίου κατά 20%, πληρώνουν σήμερα 60% πάνω από τις ρυθμιζόμενες τιμές.

Στην Ελλάδα, όπου η είσοδος ιδιωτών παραγωγών στην αγορά ηλεκτρικής ενέργειας έχει γίνει αυτοσκοπός, οι τιμές στην ημερήσια αγορά κρατούνται τεχνητά υψηλές, για να αποτελούν κίνητρο για τους εκτός ΔΕΗ παραγωγούς. Το αυξημένο κόστος που μετακυλύεται στην ΔΕΗ θα οδηγήσει αργά ή γρήγορα σε αύξηση των τιμολογίων.

Αλληλεξάρτηση ενέργειας και περιβάλλοντος

Το απειλητικό αυτό ενεργειακό τοπίο θα επιβαρυνθεί πολύ περισσότερο λόγω των περιβαλλοντικών απαιτήσεων που γίνονται άμεσα επιτακτικές.

Η δημοσίευση στις 2 Φεβρουαρίου της έκθεσης της Διακυβερνητικής Ομάδας Εμπειρογνωμόνων του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή και τις συνέπειες του φαινομένου του θερμοκηπίου επιβεβαιώνει τη σοβαρότητα της κατάστασης. Η αύξηση της θερμοκρασίας που παρατηρείται στο δεύτερο ήμισυ του εικοστού αιώνα οφείλεται, με πιθανότητα 90%, στην αύξηση της συγκέντρωσης αερίων δημιουργίας του φαινομένου του θερμοκηπίου και προκαλείται από την ανθρώπινη δραστηριότητα, κατά τη διαδικασία παραγωγής ενέργειας. Αν τίποτα δεν αλλάξει, η μέση αύξηση της θερμοκρασίας μπορεί να κυμανθεί, σύμφωνα με το ευνοϊκό σενάριο, από 2°C έως 4.5°C, με καλύτερη προσέγγιση τους 3°C.

Στην αρχή Νοεμβρίου η έκθεση του Βρετανού οικονομολόγου Sir Nicholas Stern, μετά από παραγγελία της Βρετανικής κυβέρνησης, προκάλεσε επίσης διεθνή αίσθηση. Για πρώτη φορά πέρα από την αναφορά στις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής δίδονται ποσοτικά στοιχεία για το οικονομικό κόστος που θα επιφέρει στη παγκόσμια οικονομία. Η έκθεση μιλάει για δεκάδες έως εκατοντάδες εκατομμύρια «κλιματικούς μετανάστες», αναβιβάζει το κόστος μέχρι το τέλος του αιώνα, σε 5.500 δισ. ευρώ και προβλέπει συρρίκνωση της παγκόσμιας οικονομίας που μπορεί να φθάσει και το 20%.

Την ίδια περίοδο σε έκθεση της Παγκόσμιας Επιτροπής Ενέργειας (ΠΕΕ) επισημαίνεται ότι αν συνεχιστεί με το σημερινό ρυθμό η αύξηση κατανάλωσης ορυκτών καυσίμων, οδηγούμεθα σε αδιέξοδα. Τα τρία τέταρτα της αύξησης θα προέρχεται από τις αναδυόμενες χώρες. Στην Κίνα π.χ. τίθεται σε λειτουργία μια νέα μονάδα παραγωγής ρεύματος 1000 MW κάρβουνου κάθε εβδομάδα. Εξ άλλου στις ΗΠΑ η κατανάλωση ενέργειας κατά κεφαλή εξακολουθεί να είναι διπλάσια από ό,τι είναι στην Ευρώπη. Η κατάσταση αυτή θα πυροδοτήσει αύξηση τιμών και κινδύνους βίαιων διακοπών της τροφοδοσίας, ενώ παράλληλα ο κόσμος θα υπόκειται σε μια περιβαλλοντική καταστροφή.

Η έκθεση Stem δεν θεωρεί ότι η πορεία αυτή είναι αναπόφευκτη. Αν αναληφθεί, χωρίς καμιά καθυστέρηση, συντονισμένη και θαρραλέα δράση σε παγκόσμιο επίπεδο, μπορεί να αποφευχθεί μια παγκόσμια καταστροφή. Εκτιμά δε ότι αν επενδυθεί από σήμερα το 1% του παγκόσμιου εισοδήματος ανά έτος μπορεί να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα. Η έκθεση της ΠΕΕ προτείνει μια σειρά μέτρων για να επιτευχθεί μεγαλύτερη ενεργειακή αποτελεσματικότητα, μείωση της εξάρτησης από τους υδρογονάνθρακες και μαζική επένδυση στην έρευνα...

Η Πράσινη Βίβλος για την ενέργεια και το περιβάλλον

Για την αντιμετώπιση της ενεργειακής και περιβαλλοντικής κρίσης η Ευρωπαϊκή Ένωση επιχειρεί να διαμορφώσει μια κοινή ευρωπαϊκή ενεργειακή πολιτική. Για το σκοπό αυτό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Ε.Ε.), τον περασμένο Μάιο, έθεσε σε συζήτηση την Πράσινη Βίβλο για μια Ευρωπαϊκή Στρατηγική για αειφόρο, ανταγωνιστική και ασφαλή ενέργεια. Στους τρεις αυτούς στόχους η αειφορία (ανανεώσιμες πηγές, εναλλακτικά καύσιμα, περιστολή ζήτησης) και η ασφάλεια εφοδιασμού (μείωση της εξάρτησης, διαφοροποίηση των πηγών, επενδύσεις) συνδυάζονται με την ανταγωνιστικότητα, η οποία θα εξασφαλισθεί με περισσότερη απελευθέρωση των αγορών αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας και απορρύθμιση των παλαιών δομών. Προτείνεται ακόμα διάσπαση των καθετοποιημένων ηλεκτρικών εταιρειών σε ανεξάρτητες εταιρείες παραγωγής και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας και κατάργηση, των ρυθμιζόμενων τιμολογίων.

Όλοι συμφωνούν ότι οι στόχοι που τίθενται είναι γενικά στη σωστή κατεύθυνση: Υλοποίηση μεγάλης έκτασης επενδύσεων, διαφοροποίηση των πηγών ενέργειας χωρίς αποκλεισμούς, αύξηση της ενεργειακής απόδοσης, κοινή εξωτερική πολιτκή για την ενέργεια.

Αδυναμίες στην υλοποίηση των στόχων

Οι ενστάσεις που διατυπώνονται αφορούν την καταλληλότητα και επάρκεια των μέσων που προτείνονται για την αντιμετώπιση της μεγάλης κρίσης που βρίσκεται απειλητική μπροστά μας. Επισημαίνονται ελλείψεις και απουσία άμεσων και συγκεκριμένων δράσεων για την αντιμετώπιση πολύ επειγουσών καταστάσεων. Η Ε.Ε. αντιμετωπίζει το πρόβλημα μέσα από τη διαδικασία ολοκλήρωσης της εσωτερικής αγοράς και προσπαθεί να διορθώσει τις δυσλειτουργίες της με πρόσθετες ρυθμιστικές διατάξεις. Αλλά το πρόβλημα λειτουργίας της ενεργειακής αγοράς και ιδιαίτερα του ηλεκτρισμού είναι πολύ βαθύτερο.

Είναι χαρακτηριστική η ομολογία του Γάλλου καθηγητή J.-M. Chevalier ειδικού στα θέματα ενέργειας: «Πρέπει να αναγνωρίσω ότι οι οικονομολόγοι, εμού συμπε-ριλαμβανομένου, έχουν τελείως απατηθεί ως προς τη δυνατότητα να οικοδομήσουμε, στον ηλεκτρικό τομέα, ένα πρότυπο ανταγωνισμού καθαρό και τέλειο. Δεν υπάρχει σήμερα παράδειγμα ηλεκτρικής αγοράς που να λειτουργεί καλά χωρίς διαστροφή του ανταγωνισμού». Και συνεχίζει αναφέροντας αυτό που έλεγαν οι μηχανικοί από την πρώτη στιγμή, ότι ο ηλεκτρισμός είναι ένα αγαθό με τελείως ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Δεν είναι αποθηκεύσιμο και τα ηλεκτρόνια ακολουθούν τους δρόμους που επιβάλλουν οι φυσικοί νόμοι και όχι οι μηχανισμοί της αγοράς, από όπου και οι τεράστιες διακυμάνσεις τιμών, σε περιόδους μεγάλης ζήτησης, που δεν παρατηρούνται σε καμία άλλη αγορά.

Η σημερινή εμπειρία από τη λειτουργία της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας (μείωση επενδύσεων και έλλειψη ισχύος, περιορισμένος ανταγωνισμός και αύξηση των τιμών) οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το μοντέλο αποτυγχάνει.

Επιβάλλεται η αξιολόγηση της πορείας λειτουργίας της εσωτερικής αγοράς ηλεκτρισμού μέχρι σήμερα, όπως άλλωστε προβλεπόταν να γίνει, πριν από το άνοιγμα της αγοράς τον Ιούλιο του 2007 στους οικιακούς καταναλωτές.

Οι αναγνώστες της «Κυριακάτικης Αυγής» της 12.11.2006 είχαν την ευκαιρία να πληροφορηθούν, από το άρθρο της Ελίζας Παπαδάκη, την πρόταση του Γάλλου καθηγητή J.-P. Fitoussi για ένα μεγαλόπνοο ευρωπαϊκό πρόγραμμα, προκειμένου να αντιμετωπισθούν συνολικά τα προβλήματα του περιβάλλοντος, της ενέργειας και της έρευνας. Για την επίτευξη όμως ενός τόσο σύνθετου στόχου ο J.-P.F. θεωρεί ότι δεν μπορούμε να εμπιστευθούμε την αγορά και τον ανταγωνισμό και αποφαίνεται: «Μόνο η πιο μεγάλη “τεχνοκρατική αφέλεια’ θα μπορούσε να μας πείσει ότι τα προβλήματα επάρκειας ισχύος και ανεξαρτησίας εφοδιασμού μπορούν να λυθούν από την αγορά».

Χρειάζεται ριζική αλλαγή πολιτικής

Σήμερα, που η συγκυρία επιβάλλει την αντιμετώπιση συνολικά τόσο των ενεργειακών όσο και των περιβαλλοντικών προβλημάτων, απαιτείται μακροχρόνιος προγραμματισμός και πρωτοβουλίες που μόνο από κεντρική κρατική παρέμβαση, στα πλαίσια κοινής ευρωπαϊκής πολιτικής, μπορούν να προέλθουν. Τέτοιες δράσεις δεν προέρχονται από τους μηχανισμούς της αγοράς.

Όμως η Ε.Ε. με φυγή προς τα εμπρός προωθεί περισσότερη απελευθέρωση των αγορών ηλεκτρισμού και αερίου και απορρύθμιση.

Μετά και τα τελευταία δεδομένα, γίνεται επιτακτική η ανάγκη επανεξέτασης της πολιτικής για την επίτευξη των στόχων της Πράσινης Βίβλου, ώστε να προωθηθούν άμεσες και συγκεκριμένες δράσεις προκειμένου η Ευρώπη να γίνει πρωτοπόρος στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και να απολαμβάνει ασφάλεια ενεργειακής τροφοδοσίας.