Κυπριακό: Ιστορικά διδάγματα και μύθοι

(Άρθρο του Ραφαήλ Παπαδόπουλου, ομότιμου καθηγητής Θερμοδυναμικής, γενικού γραμματέα της εν Λονδίνω Ελληνικής Αντιδικτατορικής Επιτροπής (1967-1974), που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα του Λονδίνου «Ελευθερία» στις 19.11.08)

Η υποκατάσταση της Ιστορίας από μύθους, που συχνά βρίσκουν έκφραση σε «εποικοδομητικές ασάφειες» καθώς και στην υιοθέτηση ορολογίας και συνθημάτων που είναι τελείως αταίριαστα, μας έχει στοιχίσει ανυπολόγιστα. Η ιστορίας του Κυπριακού είναι πλούσια σε τέτοια παραδείγματα απ’ τα οποία πρέπει να διδαχθούμε.

Οι βασικές παράμετροι του Κυπριακού προβλήματος διαμορφώθηκαν απ’ την αποικιακή δύναμη στη δεκαετία του ’50 με τρόπο που δεν άφηνε περιθώρια για σταθερότητα και αρμονική συμβίωση των δύο εθνικών κοινοτήτων. Αντίθετα επιδιώχθηκε η ανταγωνιστική ρευστότητα που εξυπηρετεί τη δοκιμασμένη τακτική του «διαίρει και βασίλευε» η οποία αποκορυφώθηκε προκλητικά στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα.

Μ’ αυτήν την έννοια οι Συνθήκες του 1959 εκφράζουν και εξυπηρετούν την ίδια πολιτική. Το δοτό Σύνταγμα της Ζυρίχης θεσμοθέτησε το διαχωρισμό των δύο κοινοτήτων και, στο όνομα της προστασίας της μειονότητας, δημιούργησε δύο κατηγορίες πολιτών στη βάση της εθνικής και θρησκευτικής τους ταυτότητας. Και σκόπιμα θυσίασε τη λειτουργικότητα του κράτους στο βωμό των, υπερβολικών και χωρίς προηγούμενο, προνομίων της μειονότητας για την περιφρούρηση των οποίων χρειαζόταν τα επεμβατικά δικαιώματα των αυτοκλήτων «Εγγυητικών Δυνάμεων».

Το συμπέρασμα απ’ την ιστορία των Συνθηκών του 1959 και τα γεγονότα που ακολούθησαν δεν μπορεί να είναι άλλο απ’ το ότι η ελληνική υπογραφή κάτω απ’ τις Συνθήκες εκείνες εκφράζει με εύγλωττο τρόπο την έκταση του εκβιασμού και τα όρια της «ανεξαρτησίας» της εξουθενωμένης, και υποτελειακά εξαρτημένης απ’ τους Αγγλοαμερικανούς, Ελλάδας της δεκαετίας του ’50.

Η απογοήτευση που προκάλεσε σ’ ένα μεγάλο τμήμα του κυπριακού Ελληνισμού η κατ’ ευφημισμόν ανεξαρτησία δεν βοήθησε βέβαια το νεόδμητο κράτος στα πρώτα του βήματα. Δεν βοήθησε όμως ούτε και το ότι, στην ίδια εποχή, ένα σημαντικό μέρος του χρόνου και της δραστηριότητας του πρώτου Προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας είχε αφιερωθεί στην αντιμετώπιση των διχοτομικών μεθοδεύσεων των Άγγλων και των Τούρκων. Το αποκορύφωμα των μεθοδεύσεων αυτών ήταν η αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων απ’ την κυβέρνηση.

Οι διακοινωνικές συγκρούσεις που ακολούθησαν και η μετάβαση απ’ το κράτος του 1960 σ’ αυτό του 1964 συνιστούν μια μετεξέλιξη με κύριο χαρακτηριστικό την εντατικοποίηση της αστάθειας και της ανταγωνιστικής ρευστότητας που, σε μεγάλο βαθμό, προετοίμασε το έδαφος για την μετεξέλιξη που δρομολογήθηκε με την τουρκική εισβολή.

Η ερμηνεία των ιστορικών γεγονότων δεν μπορεί βέβαια να έχει την ακρίβεια της μαθηματικής επιστήμης. Παρ’ όλα αυτά μπορεί, αρκετά εύλογα, να υποστηριχθεί πως το Αγγλοτουρκικό δίδυμο είδε το κράτος του 1960 σαν μεταβατικό σταθμό προς τον τελικό του στόχο που ήταν η διχοτόμηση του νησιού. Ακόμα και με απεριόριστη καλή θέληση κι απ’ τις δύο κοινότητες – αν υποθέσουμε πως υπήρχε – οι Συνθήκες του 1959 δεν θα λειτουργούσαν γιατί κάτι τέτοιο δεν ήταν στις προθέσεις αυτών που τις εμπνεύστηκαν οι οποίοι – σαν «εγγυητές» – είχαν την εποπτεία της εφαρμογής των.

Αυτό όμως δεν σημαίνει πως η τουρκική εισβολή ήταν προδιαγεγραμμένη ή αναπόφευκτη ούτε πως η σύνδεση που γίνεται ανάμεσα στο πραξικόπημα για την ανατροπή του Μακαρίου και την εισβολή δεν ήταν δικαιολογημένη. Εκείνο που είχε προαποφασιστεί και επιδιώκετο ήταν η καταστροφή του κράτους του 1960 ενώ το χρονοδιάγραμμα και ο τρόπος της καταστροφής δεν μπορούσε παρά να αφεθεί στη διακριτική εξουσία των απρόβλεπτων και μεθοδευμένων γεγονότων. Και είναι σ’ αυτό το σημείο, κυρίως στην απρόβλεπτη πλευρά των γεγονότων, που οι ευθύνες της δικής μας πλευράς είναι από σημαντικές μέχρι καθοριστικές. Μερικές απ’ τις επιλογές μας, μετά τη Ζυρίχη αλλά και μετά το 1974, όχι μόνο διευκόλυναν στην επιτυχία των μεθοδεύσεων εις βάρος μας αλλά έκαναν τις συνέπειές τους ιδιαίτερα οδυνηρές για μάς.

Στο τέλος της δεκαετίας του ’90 οι διεθνείς συνθήκες αλλά κυρίως η θέση και οι δυνατότητες του ελληνισμού-ήταν γενικά πολύ καλύτερες σε σύγκριση με αυτές της δεκαετίας του ’50. Η θέση της Κυπριακής Δημοκρατίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση είχε εξασφαλιστεί απ’ το 1995 όταν το Συμβούλιο Υπουργών της Ε.Ε. διεκήρυξε πως η λύση του πολιτικού προβλήματος δεν είναι προϋπόθεση για την ένταξη και καθόρισε συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα για την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Κυπριακή Δημοκρατία. Εκτός απ’ αυτό υπήρχε η δήλωση της Ελληνικής κυβερνήσεως – αλλά και το ψήφισμα της Βουλής των Ελλήνων – πως δεν θα επικυρώσει τη διεύρυνση της Ε.Ε. αν δεν περιλαμβάνεται σ’ αυτή η Κυπριακή Δημοκρατία. Με αυτό τον τρόπο η ένταξη της Κύπρου είχε άρρηκτα συνδεθεί με την προς ανατολάς διεύρυνση της Ε.Ε. για την οποία επίεζαν οι Η.Π.Α. – και οι τοποτηρητές τους στην Ε.Ε. – με σκοπό να εκτροχιαστεί η πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης.

Μπροστά σ’ αυτά τα δεδομένα η τότε πολιτική ηγεσία του Έθνους – στην Αθήνα και τη Λευκωσία – επέλεξε να προσφέρει άνευ όρων και ορίων συνεργασία στη διαμόρφωση του σχεδίου Ανάν – στη μορφή που είχε τον Νοέμβριο του 2002 – υιοθετώντας και επαναλαμβάνοντας το μύθο των ασπόνδων φίλων πως το σχέδιο ήταν «ιστορική ευκαιρία για την επανένωση της Κύπρου». Με αυτό τον τρόπο η δική μας πλευρά ενίσχυσε την εντύπωση που σκόπιμα καλλιεργήθηκε τότε πως το Σχέδιο Ανάν είχε ήδη γίνει αποδεκτό απ’ τις δύο πλευρές και πως αυτό έμενε να γίνει ήταν η τυπική επικύρωση της συμφωνίας στα δημοψηφίσματα. Αυτό με τη σειρά του ήταν η αφετηρία για μια χωρίς προηγούμενο οικονομική και πολιτική αναβάθμιση του «κράτους» των κατεχομένων. Άνοιξε, εκτός απ’ τ’ άλλα, το δρόμο σε οικοδομικό οργασμό με μαζικό σφετερισμό των ελληνικών περιουσιών αλλά και στη συμμετοχή του «κράτους» σε διεθνείς οργανισμούς με την ιδιότητα του «τουρκικού συνιστώντος κράτους» της Κύπρου.

Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος του 2004 αποκάλυψε το χάσμα ανάμεσα στις περί επανενώσεως και άλλων τινών αντιλήψεις της τότε πολιτικής ηγεσίας και αυτών της μεγάλης πλειοψηφίας του εκλογικού σώματος. Το έλλειμμα αξιοπιστίας που προέκυψε ήταν σοβαρό και η ατμόσφαιρα στους Διεθνείς οργανισμούς – και ιδιαίτερα στην Ε.Ε. –ήταν δυσάρεστη. Πολλοί από τους φίλους μας στην Ευρώπη – οι οποίοι, όπως ο τότε πρωθυπουργός της Ελλάδος, δεν διάβασαν το Σχέδιο Ανάν αλλά βασίστηκαν στις διαβεβαιώσεις των αρμοδίων της δικής μας πλευράς – διερωτήθηκαν «πού το πάμε». Οι άσπονδοι φίλοι μας κατηγόρησαν την ηγεσίας μας για αναξιοπιστία, του Έλληνες της Κύπρου για πλεονεξία, ρατσισμό και άλλα τινά και ξεκίνησαν συστηματική προσπάθεια για απενοχοποίηση της Τουρκίας και αναβάθμιση του «κράτους» των κατεχομένων.

Η σοβαρότητα και ο διαχρονικός χαρακτήρας των συνεπειών από τη στάση της ηγεσίας μας στο Σχέδιο Ανάν αντανακλάται με σαφήνεια στις απ’ ευθείας συνομιλίες. Απ’ τη μια μεριά η τουρκική πλευρά έχει περιχαρακωθεί στη Γραμμή Ανάν και δεν φαίνεται πιθανό πως θα μετατοπιστεί ουσιαστικά τουλάχιστον σ’ αυτή τη χρονική συγκυρία. Απ’ την άλλη ο Πρόεδρος Χριστόφιας, για λόγους αρχής αλλά και πρακτικούς, δεν μπορεί – κι αν ακόμα το ήθελε που είναι πολύ αμφίβολο – να πλησιάσει τη Γραμμή Ανάν γιατί πρέπει να κινηθεί κοντά στο λαϊκό αίσθημα όπως αποτυπώθηκε στο δημοψήφισμα του 2004. Κατά συνέπεια, και ανεξάρτητα από τη χρησιμότητα των απ’ ευθείας συνομιλιών, τα περιθώρια για αισιοδοξία αναφορικά με την κατάληξή τους είναι περιορισμένα. Το πιθανότερο είναι πως θα περιέλθουν σε στασιμότητα και σύντομα, ίσως πριν από το τέλος του χρόνου, θα ασκηθούν πιέσεις για χρονοδιάγραμμα και κάποιας μορφής επιδιαιτησία.

Η ελπίδα είναι πως αυτή τη φορά θα αντιδράσουμε σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο με διαμορφωμένες προτάσεις που διαγράφουν τα πλαίσια της ευρωπαϊκής λύσεως που από χρόνια διακηρύσσουμε πως είναι η επιδίωξή μας. Και θα πρέπει να εξηγήσουμε γιατί οι τουρκικές αξιώσεις, που αντιγράφουν το Σχέδιο Ανάν, δεν είναι συμβατές με τα ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας και τις αρχές Δικαίου της Ευρωπαϊκής Ενώσεως. Και θα πρέπει να επαναλάβουμε την υπενθύμιση πως σε μια δημοκρατική χώρα η έξωθεν επιβολή Συντάγματος δε συνιστά «Συνταγματική νομιμότητα» και δεν είναι ανεκτή η «εγγύηση» της παρανομίας με την παρουσία ξένων στρατών.